Prvi arhiepiskop samostalne Srpske Crkve Svetitelj Sava Nemanjić preminuo je pri povratku sa putovanja, u tadašnjoj bugarskoj prestonici Trnovu, 14/27. januara 1235. godine. Svetiteljevo telo je pogrebeno u mestu njegovog upokojenja, u hramu Svetih četrdeset mučenika sevastijskih.
Arhiepiskopa Arsenija nagovorio je srpskog kralja Stefana Vladislava da stupi u pregovore sa svojim tastom, bugarskim kraljem Asenom II, kako bi mošti bile vraćene u Srbiju. Nakon godinu dana pregovori su uspešno okončani, s tim da su Bugari zadržali jedan prst Svetog Save, koji se danas čuva u Samokovu, u manastiru Pokrova Presvete Bogorodice. Otkupljeno Svetiteljevo telo svečano je preneto u Vladislavljevu zadužbinu, manastir Mileševu, gde je i pohranjeno.
U Mileševi su mošti Svetog Save pružale utehu i isceljenje sve do 1594. godine. Te godine, baš na Veliki petak, Turci su odatle odneli Svetiteljeve mošti u Beograd, a zatim su ih 27. aprila, odnosno 10. maja po novom kalendaru, spalili na Vračaru, kao osvetnički čin zbog ustanka banatskih Srba koje je predvodio Sveti Teodor, mitropolit vršački.
Iako su Turci spalili Savine mošti, oni ih ipak nisu do kraja uništili. U istorijskim izvorima nalaze se nekoliko pomena moštiju Svetog Save i nakon tragične 1594. godine, što znači da su monasi jedan značajan deo sakrili i sačuvali u manastiru. Postoji i predanje da je deo moštiju izvađen iz vračarskog ognja i vraćen u Mileševu.
U istorijskim zapisima nalazimo da su Mileševci 1627. godine, u molbi ruskom caru izjavili da mošti Svetog Save u manastiru njihovom počivaju, mnoga znamenja i čuda čine, isceljujući „verne i neverne“. To ponavljaju 1635. godine, dodajući da su im sada Turci sve odneli iz manastira; zatim i 1647. godine, a 1652. godine kažu kako je bratstvo od Turaka manastir otkupilo da ne bi oni zloverni mnogocelebne mošti Save čudotvorca dignuli i manastir njegov razorili. O otkupu moštiju Svetog Save posle razaranja manastira pišu 1657. godine, takođe i 1659. i 1688 godine. Mošti Svetog Save u Mileševi spominje u svojoj povelji od 11. avgusta 1643. godine moldavski vojvoda Jon Vasilije, a 29. maja 1665. godine i vlaški vojvoda Jon Radul. Ima i drugih zapisa koji otvoreno spominju stalnu borbu Mileševaca da po svaku cenu sačuvaju deo moštiju Svetog Save, jer je manastir bio stalno napadan, pljačkan, monasi mučeni i ubijani i posle 1594 godine. O tome piše u Ravaničkom letopisu, žitiju Svetog Save koje se čuva u Rilskom manastiru u Bugarskoj itd.
O najstrašnijem razorenju manastira i spaljivanju ostataka moštiju Svetog Save najodređenije podatke ostavili su nam kaluđeri slavonskog manastira Pakre, nekadašnji Mileševci, na protokolu saslušanja 23. oktobra 1712. godine u Moskvi. Oni kažu da su Turci dvadeset pet godina ranije manastir Mileševu „razorili, crkvene utvari pokupili i čudotvorca Save mošti sažegli, od kojih je, po umolenju nekih hrišćana, velikim otkupom od Turaka ostala ruka, koja se i do sada u tom njihovom manastiru nalazi”.
Za odstupanjem vojske cara Leopolda Prvog i srpskog naroda pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, posle poraza, krenule su i kolonije Dubrovčana trgovaca. Iz Novog Pazara se bekstvom spasao Nikola Bošković, otac znamenitog Ruđera Boškovića.
Na traženje dubrovačkog isusovca Ričeputija, skupljača građe za Illyriricum sakrum, Nikola je početkom HVIII veka opisao ukratko stradanje nekoliko manastira. Tu stoji da je od svih manastira naročito postradala Mileševa. „Turci digoše veliko blago s mnogo zlata, srebra, razne crkvene utvari na grčku i jednu kraljevsku krunu, koju sam ja glavom video“. Sem ostaloga, Bošković je od blaga mileševskog video i „jednu pozlaćenu srebrnu kutiju, na kojoj je con letra serviane bilo upisano, da se u njoj nalazi, kako i sam videh, komadić drveta od Svetog Krsta. Kažu oni monasi da ga je poslala Mara, kći Đurđa Despota, žena sultanova. Bila je i jedna slična kutija s rukom Svetoga Save“. Uzeli su i ovu Turci sa ostalim blagom, kad rasuše mileševski manastir i rasturiše oko sedamdeset kaluđera, ali obe ove kutije Nikola Bošković sa drugim plenom otkupio je i potajno kod sebe držao. Ruku je posle izgubio, a krst sa časnim drvetom poklonjen je isusovačkom manastiru u Dubrovniku, te tako „pred Uskrs i danas dubrovački isusovci blagosiljaju katolički narod relikvijom iz starog pravoslavnog Mileševa.“
Ovaj deo moštiju Svetog Save, po više zapisanih svedočanstava, je čuvan u Pećkoj Patrijaršiji, u posebnom kivotu, a u drugom kivotu, koji je jeromonah Nektarije Mileševac okovao 1680. godine, čuvan je prst Svetog Save. Godine 1834. Svetiteljeva ruka se nalazi u manastiru Dovolji, da bi od tada pa sve do 1912. godine bila čuvana u familiji Čengića, u selu Potpeću kod Pljevalja. Od 2007. godine mošti Svetitelja Save ponovo su vraćene u njegovo prvo počivalište – u manastir Mileševu.
Izvor: Aleksandar od Beograda / SPC
Foto: Ilustracija / Aleksandar od Beograda
